Μετάφραση και επιμέλεια λογοτεχνικών κειμένων, η Στέλλα και ο Ρίτσαρντ

Μετέφρασα από τα αγγλικά στα ελληνικά το πρώτο μου μυθιστόρημα το 1998, ήταν ένα βιβλίο που αγάπησα πολύ, μια τρυφερή οικογενειακή σάγκα που εξελισσόταν στην Ιρλανδία και στην Αγγλία. Δεν γνώρισα ποτέ την συγγραφέα γιατί είχε ήδη φύγει από την ζωή το 1993. Δεν είχα ποτέ την ευκαιρία να την ρωτήσω τα «γιατί»και τα «πώς». Δεν είχα σπουδάσει την τέχνη της μετάφρασης. Το να γνωρίζεις μια γλώσσα δεν συνεπάγεται ότι μπορείς να αποδώσεις σωστά ένα κείμενο, και μάλιστα ένα λογοτεχνικό κείμενο. Η μετάφραση της λογοτεχνίας δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την μετάφραση πιστοποιητικών που έκανα συχνά λόγω του επαγγέλματός μου. Στην μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων πρέπει να πιάσεις τον παλμό και τον ρυθμό του συγγραφέα, πρέπει να συνταυτιστείς μαζί του, να γνωρίζεις τον τρόπο που σκέφτεται, τι θέλει να πει, πού θέλει να δώσει έμφαση και γιατί. Δεν φτάνει μόνο να γνωρίζεις την γλώσσα. Εγώ είχα την ατυχία να μην γνωρίσω ποτέ την συγγραφέα μου, κολύμπησα στα βαθιά χωρίς την πολύτιμη βοήθειά της. Είχα μόνο την βοήθεια της κόρης της, της εγκυκλοπαίδειας και του ενστίκτου μου. Και πάνω από όλα την θέληση και το πείσμα της ολοκλήρωσης. Θέλω να πιστεύω ότι τα κατάφερα. Τα χρόνια πέρασαν και τελικά μετέφρασα τέσσερα από τα βιβλία της, δύο από αυτά είδαν το φως της δημοσιότητας στην Ελλάδα και εγώ γνώρισα την χαρά της πρώτης έκδοσης μέσω από το έργο ενός άλλου.

Η μετάφραση είναι μια κάπως παρεξηγημένη μορφή γραφής. Οι περισσότεροι αναγνώστες δεν κοιτάνε ποτέ το όνομα του μεταφραστή ούτε σχολιάζουν την δουλειά του. Ο μεταφραστής είναι συνήθως ο αφανής ήρωας. Η κάθε γλώσσα είναι εντελώς διαφορετική από την άλλη, με τις ιδιομορφίες της, την γραμματική της, την ορθογραφία της. Θα χρησιμοποιήσω εδώ ένα πολύ χαρακτηριστικό και απλό παράδειγμα: στην αγγλική γλώσσα η έννοια αγγλικός γράφεται πάντα με κεφαλαίο, στην ελληνική γλώσσα μόνο ο Άγγλος και η Αγγλία γράφονται με κεφαλαίο. Εκτός της γραμματικής και του συντακτικού υπάρχουν άλλου είδους δυσκολίες: ιστορικά γεγονότα, τοπωνύμια, ονόματα, παραδόσεις. Η κάθε χώρα έχει την δική της ιστορία και παράδοση και όλο αυτό αντανακλάται στο κείμενο και την ψυχή του κειμένου. Ο μεταφραστής – εκτός της κατανόησης και της απόδοσης του κειμένου- πρέπει να είναι γνώστης της ιστορίας και του πολιτισμού της χώρας του συγγραφέα.

Μετά την μετάφραση ή την συγγραφή ενός έργου, συνήθως κάποιος αναλαμβάνει την επιμέλεια του κειμένου. Αυτή είναι η άχαρη δουλειά του επιμελητή. Αυτή και αν είναι άχαρη δουλειά! Ο επιμελητής, ακόμα πιο αφανής ήρωας από τον μεταφραστή, πρέπει να διαβάσει ολόκληρες αράδες και να ελέγξει τα κόμματα, τις τελείες, τους αναγραμματισμούς, τα τελευταία ορθογραφικά. Ο επιμελητής δεν έχει καν την χαρά της δημιουργίας του μεταφραστή. Την στιγμή της δουλειάς του δεν έχει καν το προνόμιο να ξεχαστεί και να ταξιδέψει έστω για λίγο με το κείμενο, πρέπει να έχει συνεχώς στραμμένη την προσοχή του στο παραμικρό ψεγάδι της σελιδοποίησης.

Οι περισσότεροι αναγνώστες δεν το γνωρίζουν αυτό, δεν γνωρίζουν τους αφανείς ήρωες των βιβλίων που διαβάζουν. Με αυτό το κείμενο θέλω να θυμηθώ τις δικές μου πρώτες περιπέτειες στην γραφή, στην μετάφραση και στην επιμέλεια κειμένων ( την φίλη μου δημοσιογράφο, συγγραφέα και επιμελήτρια Σύσση Καπλάνη να προωθεί το έργο μου με αγάπη, τον αείμνηστο δημοσιογράφο Κώστα Τσαούση να μου εξηγεί τα συνηθισμένα ελληνικά λάθη στην ορθογραφία, τον επιμελητή κειμένων Παναγιώτη Σκόνδρα να μου ομορφαίνει τα κείμενα με μια απλή αλλά όμορφη, ελληνική δημοτική, την δημοσιογράφο και επιμελήτρια Τίνα Μανδηλαρά να μου δίνει κουράγιο).

Με αυτό το άρθρο όμως θέλω πρωτίστως να ευχαριστήσω θερμά δύο ανθρώπους που χωρίς αυτούς δεν θα είχαν δημοσιευτεί οι αγγλικές μεταφράσεις των δικών μου έργων. Τους δικούς μου αφανείς ήρωες που εργάστηκαν στα παρασκήνια για να εκδοθούν το Μετρό Λονδίνου και ο Ιστορικός Οδηγός Λονδίνου. Οι δικοί μου αφανείς ήρωες είναι η κυρία Στέλλα Χατζή, επικοινωνιολόγος και μεταφράστρια και ο κύριος Ρίτσαρντ Κλαρκ, συγγραφέας και δημοσιογράφος. Η πρώτη μετέφρασε στα αγγλικά τα δύο βιβλία μου και ο δεύτερος επιμελήθηκε όλα τα κείμενα στην αγγλική γλώσσα. Μην με ρωτήσετε γιατί δεν μετέφρασα εγώ η ίδια τα δικά μου βιβλία! Κανένας δικηγόρος δεν αναλαμβάνει την υπεράσπιση του εαυτού του και κανένας γιατρός δεν εγχειρίζει ο ίδιος την γυναίκα του.

Μια παράκληση προς τους αναγνώστες: όταν διαβάζετε ένα ξενόγλωσσο βιβλίο που σας αρέσει , ρίξτε μια ματιά στα μικρά γράμματα στην αρχή, κάποιος έκανε για εσάς την μετάφραση, κάποιος άλλος έκανε την σελιδοποίηση και την επιμέλεια του κειμένου. Καμία δουλειά δεν είναι τελείως ατομική. Ποτέ μην ξεχνάτε τους αφανείς ήρωες.